چگونه لوح های گِلی میان رودان پیش‌درآمدی بر فناوری بلاک‌ چین بودند

اگر به شما بگویم که اصول بنیادینی که فناوری بلاک‌چین را پیش می‌برند، در واقع بیش از ۵ هزار سال پیش مورد کاوش قرار گرفته‌اند، چه واکنشی خواهید داشت؟ نه در اتاق‌های جلسات دره‌ی سیلیکون، بلکه در بایگانی‌های خاک‌خورده‌ی میان‌رودان باستان. ممکن است این ادعا بعید به‌نظر برسد، اما اجازه دهید عملکرد آن را توضیح دهم.

مجله اینترنتی باستان شناس : چه از جمله افرادی باشید که روزانه قیمت زنده بیت‌کوین را پیگیری می‌کنند، و چه صرفاً به ریشه‌های رمزارزها علاقه‌مند باشید، ردیابی فناوری‌های نوین تا سرچشمه‌های باستانی‌شان، پدیده‌ای شگفت‌انگیز است. شواهد باستان‌شناختی نشان می‌دهد که کاتبان میان‌رودانی حدود سال ۳۴۰۰ پیش از میلاد، نظام‌هایی برای ثبت داده‌ها به‌گونه‌ای تغییرناپذیر (immutable) ابداع کرده بودند؛ نظام‌هایی که دارای شبکه‌های توزیع‌شده‌ی تأیید و پروتکل‌های احراز هویت پیشرفته بودند. این اسناد صرفاً حکاکی‌هایی ابتدایی بر سنگ نبودند، بلکه حاوی سازوکارهایی بودند که در فناوری بلاک‌چین امروزی نیز، البته به شکلی متفاوت، مورد استفاده قرار می‌گیرند. این لوح‌ها، نظام‌های جامع مدیریتی برای اقتصادهای پیچیده در سراسر امپراتوری‌های وسیع بودند.

تنها کتابخانه آشوربانی‌پال بیش از ۳۰ هزار لوح را در خود جای داده بود؛ آماری که از اسناد تولیدشده توسط بسیاری از شرکت‌های مدرن در یک سال، فراتر می‌رود. بایگانی شهر ماری، شامل ۱۵ هزار متن از دوران آموری، تحولات ۱۶۰ پادشاهی مستقل را طی تنها سه دهه ثبت کرده است. این، مصداقی از ثبت اسناد در مقیاس کلان است.

دفتر کل تغییرناپذیر اولیه

بیایید با نکته‌ای آغاز کنیم که شاید شما را شگفت‌زده کند: این لوح‌های گلی باستانی صرفاً ابزارهای نوشتاری ساده نبودند، بلکه به‌صورت عمدی برای ماندگاری ساخته می‌شدند. کاتبان میان‌رودانی اسناد مهم خود را در کوره می‌پختند تا «اسناد ابدی» بسازند. پس از پخت، این لوح‌ها عملاً غیرقابل‌تخریب می‌شدند. بسیاری از آن‌ها بیش از ۵ هزار سال دوام آورده‌اند؛ چیزی که در مورد اغلب قالب‌های ذخیره‌سازی دیجیتال دهه ۱۹۹۰ نمی‌توان گفت.

ویژگی‌های ضد‌دست‌کاری این اسناد نیز هوشمندانه بود. آن‌ها از بولائه (bullae) یا همان پاکت‌های گِلی استفاده می‌کردند که به‌دور اسناد مهم مهر و موم می‌شد. بدون شکستن مهر، محتوای درون آن قابل‌مشاهده نبود و هرگونه دست‌کاری غیرمجاز به‌وضوح قابل تشخیص بود. این سازوکار، معادل با هش‌گذاری رمزنگاری‌شده در بلاک‌چین امروزی است؛ چرا که هر تغییری در محتوا بلافاصله نشانه‌ای از دست‌کاری محسوب می‌شد.

نکته‌ی جذاب‌تر اینجاست: میان‌رودانی‌ها صرفاً اسناد غیرقابل‌تغییر ایجاد نمی‌کردند، بلکه همان مسائل مربوط به اعتماد را حل می‌کردند که فناوری بلاک‌چین نیز امروز در پی حل آن است. چگونه می‌توان اسنادی تولید کرد که بدون کشف شدن، قابل‌تغییر نباشند؟ چگونه می‌توان معاملات را بدون تکیه بر مرجع مرکزی، تأیید کرد؟ این پرسش‌ها، همان‌گونه که امروزه در دنیای دیجیتال ما را به نوآوری وا‌می‌دارند، در آن دوران نیز منبعی برای نوآوری بودند.

شبکه‌ی کاتبان

اکنون به بخش خلاقانه‌ی ماجرا می‌رسیم. نظام ثبت اسناد در میان‌رودان، نظامی متمرکز نبود؛ بلکه شبکه‌ای توزیع‌شده از کاتبان حرفه‌ای بود که از کاخ و معبد گرفته تا روستاها و مزارع فعالیت می‌کردند. اینان صرفاً دفترداران نبودند، بلکه متخصصانی آموزش‌دیده بودند که «بخش قابل‌توجهی از دیوان‌سالاری حاکم» در آشور را تشکیل می‌دادند.

این شبکه بر مبنای اصول اجماع فعالیت می‌کرد. معاملات بازرگانی نیازمند چندین شاهد بود و الزاماً باید «بر روی لوح گلی ثبت و گواهی می‌شد». هیچ طرفی نمی‌توانست به‌تنهایی و بدون اینکه ردّی از خود برجای گذارد، اسناد مهم را تغییر دهد، چرا که نسخه‌هایی از آن اسناد در مکان‌های مختلف توسط کاتبان متفاوت نگهداری می‌شد. آیا این سازوکار آشنا نیست؟

پراکندگی جغرافیایی اسناد نیز چشمگیر بود. شواهدی از ثبت‌های سازمان‌یافته در نینوا، ابلا، ماری و اوروک وجود دارد، که نشان می‌دهد کاتبان به‌طور آگاهانه در حال جمع‌آوری و هم‌زمان‌سازی داده‌ها در سراسر خاور نزدیک باستان بوده‌اند. آن‌ها در جزایر جداافتاده زندگی نمی‌کردند، بلکه در نظامی سازمان‌یافته و هم‌افزا مشارکت داشتند.

آنچه بیش از همه برجسته است، روش‌های اعتبارسنجی این اسناد است. قانون‌نامه‌ی اور-نامو که به حدود ۲۱۰۰ پیش از میلاد بازمی‌گردد، روش‌های وام‌دهی، معاملات تجاری و نرخ بهره عمومی را مشخص می‌سازد. این ساختارهای حقوقی، مبنایی برای تأیید و ثبت این تراکنش‌ها فراهم می‌کردند؛ نوعی لایه‌ی پروتکل برای ارتباط از طریق نظام توزیع‌شده‌ی ایشان.

مُهرها، امضاها و امنیت

در اینجا است که فناوری حسابداری باستانی به اوج پیچیدگی خود می‌رسد. مُهرهای استوانه‌ای (cylinder seals) که قدمت آن‌ها به حدود ۴۴۰۰ پیش از میلاد می‌رسد، نخستین ابزارهای احراز هویت شخصی در تاریخ بشر بودند. این اشیاء صرفاً تزئینی یا شاهانه نبودند؛ بلکه ابزارهایی کاربردی و رایج در تمام سطوح جامعه محسوب می‌شدند.

هر مُهر، با فشرده شدن بر روی لوح گلی، اثری منحصربه‌فرد ایجاد می‌کرد که به‌عنوان امضایی غیرقابل جعل عمل می‌نمود. این فرایند به‌شکلی شگفت‌آور مشابه امضاهای رمزنگاری‌شده امروزی بود: در اختیار داشتن مُهر به‌همراه دانش استفاده‌ی صحیح از آن، هویت و نیت صاحب مُهر را تأیید می‌کرد.

این فرایند شامل چند لایه امنیتی بود:

چیزی که فرد دارد: خود مهر استوانه‌ای، که اغلب به‌صورت زیورآلات همراه فرد بود.

چیزی که فرد می‌داند: شناخت نمادها و نشانه‌های خاص موجود بر مُهر.

احراز هویت حضوری: معاملات در حضور جمعی از شاهدان تأیید می‌شد.

استفاده‌ی اولیه از داده‌های زیستی: مانند اثر انگشت که تا حدود ۵۰۰ پیش از میلاد روی لوح‌های گلی ثبت می‌شد.

این سامانه‌ی چندلایه، امنیتی بسیار قوی فراهم می‌کرد. هر طرفِ وام یا سپرده، لوح را با مهر منحصربه‌فرد خود نشان‌گذاری می‌کرد تا اعتبار توافق را تضمین نماید. این، رویکردی مدرن برای تأیید هویت به‌شمار می‌آید.

از خط میخی تا رمز ارز

پیام این داده‌های تاریخی برای ما چیست؟ فناوری بلاک‌چین یک گسست رادیکال در تاریخ بشر نیست، بلکه صرفاً تازه‌ترین فصل از تلاش دیرینه‌ی ما برای ایجاد اسنادی قابل‌اعتماد است. مسائلی که ما امروزه با دفترکل‌های توزیع‌شده در پی حل آن‌ها هستیم، همان مسائلی است که جوامع باستانی نیز با آن مواجه بودند: چگونه می‌توان اسنادی ماندگار و قابل‌اعتبار بدون نیاز به نهاد مرکزی تولید کرد؟

میان‌رودانی‌ها با استفاده از گل پخته، شبکه‌های کاتبان، و سازوکارهای پیچیده‌ی تأیید، به این چالش‌ها پاسخ دادند. ما نیز با هش‌گذاری رمزنگاری‌شده، شبکه‌های همتا‌به‌همتا و امضاهای دیجیتال در پی حل همین مسائل هستیم. فناوری‌ها تغییر می‌کنند، اما چالش‌ها همواره پابرجا بوده‌اند.

شاید شگفت‌انگیزترین و معنادارترین بخش این روایت، پیوند ژرف میان آینده‌ی دیجیتال ما و گذشته‌ی باستانی‌مان باشد. اصول بنیادین فناوری بلاک‌چین، هزاران سال پیش از نگارش نخستین خط کد، آزموده و به‌کار گرفته شده بودند.