غارت آثار باستانی، خیانتی بزرگ بر پیکر ایران

ایران یکی از کهن‌ترین تمدن‌های جهان را در دل خود جای داده است. تمدنی که آثار آن نه تنها گنجینه‌ای ملی، بلکه بخشی از حافظه‌ی مشترک بشریت است.

مجله اینترنتی باستان شناس :با این حال، میراث فرهنگی ایران به‌شکل نگران‌کننده‌ای در معرض غارت، تخریب و قاچاق قرار دارد. طبق اعلام مسئولان میراث فرهنگی، سالانه ده‌ها مورد حفاری غیرمجاز و صدها قلم شیء تاریخی به‌صورت غیرقانونی کشف یا از کشور خارج می‌شود.

۱. آمار تکان‌دهنده از غارت آثار باستانی

• بر اساس گزارش سازمان میراث فرهنگی، بیش از ۵ هزار سایت و محوطه تاریخی در ایران شناسایی شده‌اند که بسیاری از آن‌ها فاقد حفاظت فیزیکی و مراقبت مستمر هستند.
• طبق اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس، بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۰، حدود ۱۷۰ هزار شیء تاریخی از قاچاقچیان کشف و ضبط شده است. این عدد، تنها بخش کوچکی از قاچاق واقعی را نشان می‌دهد.
• بنابر اعلام اینترپل، ایران یکی از ۵ کشور اصلی در معرض قاچاق آثار باستانی در خاورمیانه است، همراه با عراق، مصر، سوریه و افغانستان.
• وب‌سایت‌های حراجی بین‌المللی مانند کریستی و ساتبیز نیز بارها میزبان اشیایی با منشأ ایرانی بوده‌اند که بدون مجوز قانونی از کشور خارج شده‌اند.

۲. تبعات فرهنگی و اجتماعی

از دست دادن یک شیء باستانی به‌معنای از بین رفتن بخش مهمی از هویت و تاریخ است. محققان و مردم‌شناسان معتقدند که آثار فرهنگی، تنها اشیایی زیبا نیستند، بلکه حامل اطلاعات درباره تمدن، باورها، هنر، زبان و فناوری جوامع کهن هستند.

همچنین، نابودی میراث فرهنگی به کاهش احساس تعلق ملی و بی‌اعتمادی تاریخی در نسل جوان منجر می‌شود؛ زیرا روایت هویت تاریخی جامعه دچار خلأ یا تحریف خواهد شد.

۳. خسارت‌های اقتصادی

براساس گزارش یونسکو (۲۰۱۸)، میراث فرهنگی و گردشگری وابسته به آن، می‌تواند تا ۵ درصد تولید ناخالص داخلی کشورهای دارای تمدن کهن را تأمین کند. اما در ایران، به دلیل غفلت از حفاظت و غارت آثار، این ظرفیت بالفعل به حداقل رسیده است.

همچنین، بازار جهانی آثار باستانی سالانه بیش از ۵۰ میلیارد دلار گردش مالی دارد (براساس گزارش مؤسسه RAND)، که ایران سهم رسمی و قانونی بسیار ناچیزی از آن دارد، درحالی‌که آثارش به‌وفور در بازار سیاه دیده می‌شوند.

۴. تهدیدات امنیتی و ژئوپلیتیکی

قاچاقچیان آثار باستانی معمولاً با باندهای بین‌المللی سازمان‌یافته همکاری دارند. یونسکو در سال ۲۰۲۰ هشدار داد که فروش اشیای باستانی در خاورمیانه، یکی از منابع تأمین مالی برای گروه‌های تندرو و خرابکار بوده است.

در سطح ملی نیز، غارت محوطه‌های تاریخی مرزی (مانند ایلام، خوزستان، کردستان و سیستان و بلوچستان) باعث تضعیف اسناد تاریخی مالکیت ایران بر بخش‌هایی از سرزمین شده و در درازمدت، زمینه سوءاستفاده دشمنان در دعاوی ارضی را فراهم می‌کند.

کمتر به این بُعد توجه می‌شود، اما غارت میراث فرهنگی می‌تواند تهدیدی جدی برای امنیت ملی باشد. مافیای قاچاق آثار باستانی، معمولاً با شبکه‌های بین‌المللی پول‌شویی، فساد سازمان‌یافته و حتی گروه‌های تروریستی در ارتباط هستند. درآمد حاصل از این قاچاق، گاه به فعالیت‌های ضدایرانی یا مخرب علیه منطقه نیز تزریق می‌شود. همچنین، از بین رفتن آثار تاریخی در مناطق مرزی یا حساس، عملاً اسناد مالکیت تاریخی ایران بر آن مناطق را نیز تضعیف می‌کند.

۵. راهکارهای مقابله با غارت میراث فرهنگی

• افزایش بودجه و نیروی انسانی سازمان میراث فرهنگی برای حفاظت فیزیکی از محوطه‌ها
• به‌کارگیری فناوری‌های نوین مانند پهپادها، حسگرهای هوشمند و سیستم‌های ماهواره‌ای برای پایش مناطق باستانی
• افزایش مجازات‌های قانونی و برخورد قاطع با حفاری‌های غیرمجاز و واسطه‌های قاچاق
• آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی در مدارس، رسانه‌ها و جوامع محلی برای تقویت حس مسئولیت ملی
• رایزنی بین‌المللی برای بازگرداندن آثار غارت‌شده از طریق همکاری با یونسکو، اینترپل و کشورهای مقصد

نتیجه‌گیری

غارت آثار باستانی نه‌تنها یک تخلف فرهنگی، بلکه یک بحران ملی است که امنیت، اقتصاد، و هویت ایرانی را تهدید می‌کند. اگر امروز در برابر این خیانت سکوت شود، فردا دیگر چیزی برای روایت تمدن ایرانی باقی نخواهد ماند. آینده یک ملت تنها با حفظ و پاسداشت گذشته‌اش تضمین می‌شود.

منابع:

1. گزارش سازمان میراث فرهنگی کشور
2. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی
3. UNESCO Cultural Property Protection Reports
4. Interpol: Works of Art Crime Database
5. گزارش‌های رسمی ساتبیز و کریستی درباره آثار ایرانی
6. مطالعات RAND Corporation درباره بازار جهانی آثار فرهنگی