جام باستانی ۴ هزار ساله : کهن‌ترین روایت تصویری از آفرینش کیهان

یک جام باستانی کوچک که چند دهه پیش در تپه‌های یهودا کشف شد، ممکن است قدیمی‌ترین تصویر شناخته‌شده از آفرینش کیهان را در خود داشته باشد – و صحنه‌های حکاکی‌شده بر سطح آن داستانی شگفت‌انگیز را روایت می‌کنند.

مجله اینترنتی باستان شناس :بیش از نیم قرن، پژوهشگران باور داشتند که این ظرف ۴۳۰۰ ساله بازنمایی اسطورهٔ خشونت‌بار بابلی موسوم به اِنوما آلیش است؛ جایی که خدایان در میان آشوب با یکدیگر نبرد می‌کنند.

اما مطالعهٔ جدیدی که در مجلهٔ Journal of the Ancient Near Eastern Society با عنوان Ex Oriente Lux منتشر شده، نشان می دهد که «جام نقره‌ای ۴۳۰۰ ساله در تپه‌های یهودا، به‌جای روایت نبرد خدایان بابلی، شاید کهن‌ترین تصویر از آفرینش آرام و منظم کیهان را به تصویر کشیده است.»

جام عین سامیه، که تنها سه اینچ (حدود ۷٫۵ سانتی‌متر) ارتفاع دارد، در سال ۱۹۷۰ از یک آرامگاه باستانی در کرانهٔ باختری کشف شد. حکاکی‌های ظریف روی آن موجودی ترکیبی با بدن گاو را نشان می‌دهد که شاخه‌های گیاه را در دست دارد، ماری هولناک، نمادهای آسمانی، و پیکره‌های رازآلودی که «قایق نور» هلالی‌شکل را در آسمان حمل می‌کنند.

بر اساس پژوهش تازهٔ دکتر ابرهارد زانگر و همکارانش در مؤسسهٔ Luwian Studies، این صحنه‌ها بازنمایی جنگ‌های الهی نیستند؛ بلکه نشان می‌دهند که چگونه جهان از آشوب آغازین به نظمی ساختارمند دگرگون می‌شود، و در این میان، ایزد خورشید زاده شده و به جایگاهی برجسته می‌رسد.

به چالش کشیدن پنج دهه تفسیر

این جام به دورهٔ عصر برنز میانی (حدود ۲۶۵۰ تا ۱۹۵۰ پیش از میلاد) تعلق دارد و تنها اثر هنری اصیل شناخته‌شده از این دوره در منطقهٔ شام/لِوانت است. در تفسیرهای اولیه، به‌ویژه توسط باستان‌شناس ییگائل یَدین، گفته می‌شد که نقش‌ و نگارهای جام نسخه‌ای ابتدایی از اسطورهٔ بابلی اِنوما آلیش را نشان می‌دهند؛ جایی که خدای مردوک با الههٔ آشوب تیامات نبرد می‌کند و جهان را از پیکر او می‌سازد.

اما منتقدان خیلی زود به مشکلات آشکار این نظریه اشاره کردند:

• در صحنه‌ها هیچ خشونت یا نبردی دیده نمی‌شود.
• هیچ خدایی تکه‌تکه نشده است.
• و مهم‌تر اینکه، اِنوماآلیش دست‌کم هزار سال پس از ساخت این جام نوشته شده است.

به گفتهٔ دانیل سارلو، هم‌نویسندهٔ مقاله در گفت‌وگو با تلگراف: «این جام داستان نبرد خشونت‌آمیز میان خدایان را بازگو نمی‌کند، بلکه فرایند آرامِ نظم‌بخشی کیهانی را نشان می‌دهد. این‌که چگونه خورشید زاده می‌شود، آشوب را می‌راند و جهان را نوسازی می‌کند.»

تحلیل تیم پژوهشی نشان می‌دهد که این تصاویر بازتاب یک مفهوم جهان‌شمول در خاور نزدیک باستان هستند: برپایی نظم کیهانی از طریق مداخلهٔ الهی، نه از راه جنگ.

خوانش خط زمانی کیهانی

به گزارش Phys.org، تزئینات این جام همچون یک خط زمانی تصویری عمل می‌کنند.

• در صحنهٔ سمت چپ، وضعیت آغازین و آشوب‌زدهٔ کیهان دیده می‌شود: موجودی ترکیبی نیمه‌انسان و نیمه‌گاو شاخه‌های گیاه را در دست دارد، و یک گل‌رز کوچک (نماد خورشید نوزاد) پایین میان پاهایش جای گرفته است. در کنار آن، ماری قدرتمند و ایستاده، نیروهای آشوب و بی‌نظمی را نمایندگی می‌کند.
• در صحنهٔ سمت راست، نظم برقرار شده است: دو پیکرهٔ الهی با پوشاک و زیورهای ظریف، قایق هلالی‌شکل حامل خورشید را حمل می‌کنند. خورشید این بار با چهرهٔ انسانی خندان و پرتوهای نیرو به تصویر درآمده است. مار قدرتمند پیشین، اکنون زیر قایق هلالی سرکوب شده و آرام گرفته است.

به گفتهٔ نویسندگان پژوهش: «هنرمند با انتخاب‌های سادهٔ سبکی، گذر زمان را به‌خوبی نشان داده است. برای نمونه، در سمت چپ خورشید بسیار کوچک دیده می‌شود که تولد تازهٔ آن را نشان می‌دهد، در حالی که در سمت راست خورشید بزرگ‌تر شده و با چهرهٔ تمام‌رخ، قدرت و شادی را می‌تاباند.»

حتی خدایان نیز نشانه‌های ظریف گذر زمان را نشان می‌دهند – چین‌وچروک‌های گردنشان حاکی از سپری شدن اعصار است. ماری که زمانی مغرور و راست‌قامت بود، اکنون زیر بار نظم کیهانی خمیده و فروتن به نظر می‌رسد.

کیهان‌شناسی خاور نزدیک باستان

«قایق نور» که بر روی جام عین سامیه نقش شده، بازتاب یک باور رایج در عصر برنز است: این‌که اجرام آسمانی با وسیله‌ای همچون کشتی در آسمان جابه‌جا می‌شوند.

به گفتهٔ دکتر ابرهارد زانگر در گفت‌وگو با نیویورک پست: «این قایق کارکردی عملی دارد؛ وسیله‌ای است که اجرام آسمانی را در آسمان حمل می‌کند، و این توضیحی بود که مردم باستان برای حرکت خورشید و ماه ارائه می‌کردند.»

این مفهوم کیهان‌شناختی در مصر، بین‌النهرین و آناتولی دیده می‌شود و نشانگر تبادلات فرهنگی گسترده در خاور نزدیک باستان است. تیم پژوهشی شباهت‌های چشمگیری با دیگر آثار باستانی یافت، از جمله:

• صحنهٔ پایانی تابوت فرعون مصری سِتی اول (۱۲۷۹ پیش از میلاد)
• نقش‌برجسته‌های ترکیبی انسان-گاو در نیایشگاه یازیلیکایا در آناتولی (حدود ۱۲۳۰ پیش از میلاد)

این شباهت‌ها پژوهشگران را به این نتیجه رساند که جام توسط فردی از جنوب بین‌النهرین طراحی شده، اما در شمال بین‌النهرین یا سوریه ساخته شده است؛ جایی که در عصر برنز نقره به‌وفور یافت می‌شد.

ادامهٔ بحث‌های علمی با وجود این تفسیر تازه و قانع‌کننده، همهٔ متخصصان متقاعد نشده‌اند. مارک اسمیت، پژوهشگر کتاب مقدس در Princeton Theological Seminary، در گفت‌وگو با Smithsonian Magazine اظهار داشت که این تصاویر شاید روایتگر اسطوره‌های دیگری باشند، مانند چرخهٔ بعل: «فکر می‌کنم رد کردن فرضیهٔ داستان بابلی درست است، اما روشن نیست که این اساساً یک اسطورهٔ آفرینش باشد.»

شرایط اولیهٔ جام هنگام کشف به‌خوبی ثبت نشده بود؛ بخشی از ظرف آسیب دیده و قسمتی از آن مفقود بود. این امر تفسیر قطعی را دشوار می‌کند، زیرا پژوهش بیشتر بر مقایسهٔ شمایل‌نگاری تکیه دارد تا شواهد نوشتاری همراه. با این حال، این مطالعه بازتفسیر مهمی از یکی از اسرارآمیزترین آثار عصر برنز به شمار می‌رود و نشان می‌دهد نیاکان ما آفرینش کیهان را فرایندی تدریجی و آرام می‌دانستند، نه نبردی خشونت‌آمیز میان نیروهای الهی.

محققان خاطرنشان می‌کنند که اگرچه این جام در خارج از بین‌النهرین پیدا شده است، اما تصاویر کیهان‌شناسی آن با «مفاهیم خلقت کیهانی (کیهان‌زایی) رایج در خاور نزدیک باستان» در آن زمان همسو است. این تیم تحقیقاتی اظهار می‌کند که پیکره انسان-حیوان نمایانگر هرج و مرج است و صحنه‌ها «گذار از هرج و مرج به جهانی منظم را که توسط خدایان در برابر آشوب‌های هرج و مرج محافظت می‌شود، به تصویر می‌کشند.»

اما سایر کارشناسان هنوز کاملاً با این ادعاها متقاعد نشده‌اند. مارک اسمیت، محقق کتاب مقدس در دانشکده الهیات پرینستون که در این مطالعه شرکت نداشته است، می‌گوید که این جام می‌تواند روایت‌های دیگری را که اسمیت مطالعه می‌کند، از جمله چرخه بعل، که مجموعه‌ای از درگیری‌ها را با مشارکت خدای طوفان توصیف می‌کند، نیز منعکس کند. اسمیت با تکیه بر تحقیقات خود در مورد اسطوره‌های کتاب مقدس و خاور نزدیک باستان، استدلال می‌کند که «واقعاً داده‌هایی وجود دارد که در این مقاله به آنها پرداخته نشده است».

اسمیت می‌گوید: «به نظر من ایراد به این فرض که این یک داستان آفرینش بابلی است، وارد است. اما حتی مشخص نیست که این یک اسطوره آفرینش به طور کلی باشد.» 

این مطالعه همچنین مسیر تجاری احتمالی که این جام ممکن است از آن به جنوب شام رفته باشد را ترسیم می‌کند، زیرا نقره در آن منطقه رایج نبود. محققان معتقدند که این جام در شمال سوریه تولید شده و هنرمندی که آن را نقاشی کرده احتمالاً اهل امپراتوری اکد بوده است.

برای پشتیبانی از این تفسیر، آنها به یک منشور ۳۸۰۰ ساله که در ترکیه پیدا شده است استناد می‌کنند. زنگر می‌گوید که این منشور حاوی همان تصاویر کیهانی، از جمله یک ظرف آسمانی جام مانند است که نظریه‌های منشأ جغرافیایی آن را تقویت می‌کند. اگرچه این منشور برای اولین بار در دهه ۱۹۸۰ کاوش شد، اما قبل از این مقاله فعلی مورد مطالعه قرار نگرفته بود.

زنگر می‌گوید: «تقریباً ۴۰ سال است که آنجا بوده است، اما اگر بتوانید آن را در بستر مناسب قرار دهید، داستانی را برای شما روایت می‌کند.»

اما کوهن استدلال می‌کند که کشف چنین اطلاعات قطعی در مورد این جام بسیار دشوار است. او هشدار می‌دهد: «نگاه کردن به یک شیء منحصر به فرد می‌تواند جذاب باشد… اما نمی‌توانید آن را در چارچوب دیگری قرار دهید یا با چیز دیگری مقایسه کنید.» 

کوهن با تکرار تردیدهای خود می‌گوید: «بدون اطلاعات باستان‌شناسی جدید در مورد زمینه‌ای که این جام در آن تولید و دفن شده است، تفسیر مطمئن معنای آن یا شناسایی خالق آن غیرممکن است.» او می‌گوید: «من با قطعیت نتیجه‌گیری‌های آنها مخالفم.» 

اگر این تحقیقات جدید به طور گسترده پذیرفته شود، جام و منشور ممکن است نمایانگر قدیمی‌ترین تصاویر کیهان‌شناسی خاور نزدیک باشند که مضمون خدایانی را بررسی می‌کنند که از هرج و مرج، نظم می‌سازند.

بنابراین، همانطور که تیم در مقاله خود نوشت، آیا این جام برای «اتصال روح متوفی به سفر خورشید، در نهایت به بهشت» طراحی شده است؟ یا به دلیل دیگری ساخته شده است؟ در هر صورت، این اثر باستانی احتمالاً همچنان محققان علاقه‌مند به این دوره‌ی مبهم را مجذوب خود خواهد کرد. 

جام عین سامیه همچنان در موزهٔ اورشلیم به نمایش گذاشته شده است؛ جایی که بازدیدکنندگان می‌توانند کهن‌ترین تأمل تصویری بشر دربارهٔ هستی را مشاهده کنند – پاسخی ۴۳۰۰ ساله به پرسش جاودانه: «جهان چگونه آغاز شد؟»